Marlite Halbertsma en Marieke Kuipers - Het erfgoeduniversum

u i t g e v e r ij c o u t i n h o c het erfgoeduniversum Marlite Halbertsma en Marieke Kuipers Een inleiding in de theorie en praktijk van cultureel erfgoed

Het erfgoeduniversum Een inleiding in de theorie en praktijk van cultureel erfgoed

Marlite Halbertsma en Marieke Kuipers

bussum 2014

© 2014 Uitgeverij Coutinho bv Alle rechten voorbehouden.

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzon deringen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopie ën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schrifte lijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www. reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uit gave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting pro (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl). Uitgeverij Coutinho Postbus 333 1400 AH Bussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl Omslag: Buro Gom, Arnhem Redactionele adviezen: Patricia van Ulzen en Leonieke Vermeer Noot van de uitgever Wij hebben alle moeite gedaan om rechthebbenden van copyright te achterhalen. Personen of instanties die aanspraak maken op bepaalde rechten, wordt vriendelijk verzocht contact op te nemen met de uitgever. ISBN 978 90 469 0416 9 NUR 655

Inhoudsopgave

Voorwoord

7

1 Inleiding

9

2 Wat is cultureel erfgoed?

13

3 Twee erfgoedcanons

39

4 De erfgoedwaardetheorie van Alois Riegl

55

5 Restauratie en replicatie

77

6 Werelderfgoed

105

7 Betwist erfgoed

131

8 Belast erfgoed

151

9 Erfgoed en experts: 1800-1980

173

10 Erfgoed en publiek: 1980-heden

197

11 Erfgoed in de toekomst

221

Literatuur

233

Illustratieverantwoording

257

Register

259

Over de auteurs

269

Voorwoord

Een van de heerlijkste dingen die een mens kan doen, is college geven over cultureel erfgoed. Daar horen opdrachten en boeken bij. Over cul tureel erfgoed is het nodige gepubliceerd, maar meestal voor een ander taalgebied dan het onze, of het is te specialistisch. Voor de Nederlandse student ontbrak een inleidend boek dat de thematiek van het cultureel erfgoed in Nederland beschrijft in een internationale context. Wij zijn aan de slag gegaan en het resultaat is het boek dat nu voor u ligt. Wij hebben dit boek samen, maar niet alleen met ons tweeën ge schreven. Twee collega’s willen wij hier bedanken voor de opmerkin gen en kritiek waarmee ze het schrijfproces hebben begeleid: Patricia van Ulzen en Leonieke Vermeer, beiden verbonden aan de capaciteits groep Cultuurwetenschappen van de Open Universiteit. Zelf hebben we veel geleerd van de onderzoekers die we hebben begeleid. In Rotterdam waren dat Valika Smeulders, Dorus Hoebink en Hélène Verreyke, ver bonden aan de nwo-onderzoeksprojecten ‘Globalisation and Cultural Heritage’ en ‘Community Museums Past & Present’; het laatste pro ject gefinancierd door het vsb-fonds. In Maastricht en Delft waren dat Christoph Rausch, Mariël Polman en Nicholas Clarke, die respectieve lijk wereldwijde netwerken rond modern erfgoed in Afrika, de kleuren van het Nieuwe Bouwen, en het aanpassingsvermogen van het erfgoed van de sociale woningbouw onderzochten. Een laatste woord van dank gaat naar Nynke Coutinho, die veel geduld moest hebben voordat wij het manuscript inleverden. Het is er hopelijk alleen maar beter op geworden. Net zoals geldt voor cultureel erfgoed, worden veel dingen mooier naarmate zij langer bestaan en telkens wor den opgepoetst. Marlite Halbertsma en Marieke Kuipers december 2013

7

1 Cultureel erfgoed is actueler dan ooit. Een steeds groter deel van de cul turele consumptie bestaat uit de omgang met cultureel erfgoed, dat wil zeggen met zaken en gebruiken uit het verleden. Bezoek aan cultureel erfgoed vormt een groot deel van de vrijetijdsbesteding en is een onmis baar element in het toeristische aanbod van stad en streek. De term cultureel erfgoed (in het vervolg meestal afgekort tot erfgoed) omvat bovendien steeds meer. Had de term vroeger vooral betrekking op de roerende objecten in musea en bibliotheken enerzijds en monu menten en archeologische terreinen anderzijds, tegenwoordig worden ook producten uit de populaire cultuur als erfgoed beschouwd. Ook de natuur kan erfgoed zijn. De unesco heeft diverse natuurgebieden op haar Werelderfgoedlijst geplaatst, vanwege hun grote schoonheid en/of geologische en biologische betekenis. Gewoontes, rituelen en gebruiken, zoals carnaval en Sinterklaas, worden als immaterieel erfgoed bestem peld. De verbreding van de term erfgoed is op zichzelf een teken van de gro te status die cultureel erfgoed heeft gekregen, maar deze voortdurende ‘vererfgoedisering’ (Frijhoff, 2002) roept ook vragen op, bijvoorbeeld: Waarom vinden we erfgoed zo belangrijk? Waarom is erfgoed steeds meer gaan omvatten? Kan al dat erfgoed op termijn wel behouden wor den? Hoeveel ruimte is er voor erfgoed? Vandaar dat wij dit boek de titel Het erfgoeduniversum hebben gegeven; erfgoed is als een uitdijend heelal. Wij beschouwen erfgoed niet als een deelgebied van de cultuur, maar als een fundamentele activiteit in de omgang met cultuur en natuur, waarbij objecten en handelingen van betekenis veranderen. Gebruiks voorwerpen worden museale objecten, traditionele gebruiken immate rieel erfgoed, raadhuizen monumenten en akkers en weilanden cultuur landschappen. Cultureel erfgoed is gekoppeld aan de ‘erfgoedhabitus’

Inleiding

9

1 Inleiding

waarmee wij onze omgeving waarnemen en waarderen. Met ‘habitus’ beschrijft de socioloog Pierre Bourdieu een bestendige manier van waarnemen, denken en handelen, waarmee individuen zich kunnen handhaven en onderscheiden binnen verschillende, elkaar overlappen de, maatschappelijke velden, zoals politiek, kunst en wetenschap (Bour dieu, 1989). Dit boek gaat over wat mensen in de afgelopen twee eeuwen deden met de objecten die zij wilden bewaren voor latere generaties. Het kan gaan om het erfgoed van de gemeenschappen waar zij zelf deel van uit maken of om erfgoed van anderen; van lang geleden tot tamelijk recent. Centraal in dit boek staat de vraag waarom en hoe bepaalde zaken als erfgoed worden aangewezen, behouden en gepresenteerd. Mensen kunnen alleen iets begrijpen en herkennen als het verschilt van iets anders. ‘Erfgoed’ is een voorbeeld van onderscheid maken: Het ene willen we wél behouden voor het nageslacht, het andere niet. Maar ook binnen erfgoed wordt voortdurend onderscheid gemaakt. De hoofdstukken van dit boek behandelen in historisch perspectief het on derscheid tussen cultuur en cultureel erfgoed en tussen materieel en immaterieel erfgoed (hoofdstuk 2); gevolgd door het verschil tussen de klassieke en de romantische erfgoedcanon (hoofdstuk 3). In hoofdstuk 4 worden de elkaar complementerende én uitsluitende erfgoedwaarden van Alois Riegl gepresenteerd. Hoofdstuk 5 gaat over de spanning tus sen restauratie en replicatie van cultureel erfgoed. De hoofdstukken 6 en 7 behandelen de tegenstelling tussen het ideaal van het unesco Werelderfgoed als vredesinstrument en de toenemende conflicten over erfgoed tussen staten, gemeenschappen en individuen. Cultureel erfgoed was heel lang het schone, goede en ware dat wij wil den behouden voor het nageslacht, maar tegenwoordig worden ook de lelijke, slechte en pijnlijke resten van het verleden als erfgoed beschouwd en behouden. Over dit met pijnlijke herinneringen belaste erfgoed gaat hoofdstuk 8. De hoofdstukken 9 en 10 gaan over de vraag wie eigenlijk uitmaken wat erfgoed is, hoe het wordt behouden en hoe het wordt ge presenteerd. Zijn dat de wetenschappelijke experts of is dat het publiek? Aan de hand van de geschiedenis van het Nederlandse erfgoedbehoud laten deze hoofdstukken zien hoe het werk van de experts zich de laat ste decennia steeds meer plooit naar de vraag van het publiek en de ei sen van de politiek. In het afsluitende hoofdstuk (hoofdstuk 11) staat de vraag centraal hoe we moeten omgaan met het erfgoed in de toekomst en hoe we het erfgoed van de toekomst kunnen selecteren. Wat bewaren we van vroeger voor later en wat zou uit onze eigen tijd het erfgoed voor volgende generaties moeten zijn?

10

1 Inleiding

Dit boek wijkt in een aantal aspecten af van andere boeken over cultu reel erfgoed. Omdat het erfgoedveld zo breed is, beperken de meeste publicaties zich tot erfgoedterreinen, zoals kunstwerken, monumenten, archeologische voorwerpen, antropologische en historische objecten, media-erfgoed, mobiel erfgoed en cultuurlandschappen. Of de studies gaan uit van de instellingen (musea, bibliotheken, archieven enzovoort) die cultureel erfgoed beheren. Dit boek gaat over erfgoed in het alge meen, als culturele praktijk. De voorbeelden komen dan ook uit de breedte van het totale erfgoedveld. Een aparte categorie publicaties vormt het erfgoedonderzoek vanuit de rechtswetenschappen, sociale geografie, toerismestudies, marketing, economie, mediastudies en technische wetenschappen (zoals bouwkun de en ruimtelijk ontwerpen). De belangstelling voor erfgoed vanuit deze hoek is op zich zeer waardevol, maar de uitkomsten ervan kunnen in het bestek van dit boek niet in hun totaliteit worden behandeld. Het bestaan van cultureel erfgoed wordt in deze onderzoeken ter kennisgeving aan genomen; de vraag hoe en waarom erfgoed ontstaat, groeit en verandert wordt niet gesteld. Die vraag is wel het uitgangspunt van dit boek. Veel publicaties op het terrein van de erfgoedstudies zijn bundels of readers van verschillende auteurs over uiteenlopende onderwerpen. Die grote variatie is interessant, maar minder geschikt voor een algemene inleiding tot de studie van cultureel erfgoed als habitus. Het erfgoed universum is een inleiding voor studenten die zich willen verdiepen in cultureel erfgoed, en tegelijk een beknopt overzicht voor diegenen die uit hoofde van interesse of beroep meer willen weten over wat cultureel erfgoed was, is en straks misschien wordt.

11