Denny Kayser - Oplossingsgericht begeleiden

Denny Kayser

Oplossingsgericht begeleiden Basisboek voor het primair onderwi js

u i t g e v e r ij

c ou t i n ho

Oplossingsgerichtbegeleiden

Basisboekvoorhetprimaironderwijs

DennyKayser

c u i t g e v e r ij

c ou t i n ho

bussum2010

©2010Uitgeverij Coutinhob.v. Alle rechtenvoorbehouden. Behoudens de inof krachtens deAuteurswet van1912 gestelde uitzonderingenmag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enigewijze, hetzij elek- tronisch,mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of openigeanderemanier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemmingvandeuitgever. Voorzoverhetmakenvanreprografischeverveelvoudigingenuitdezeuitgave istoege- staanopgrondvanartikel16hAuteurswet1912dientmendedaarvoorwettelijkver- schuldigdevergoedingen tevoldoenaanStichtingReprorecht (Postbus3051,2130KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave inbloemlezingen, readersenanderecompilatiewerken(artikel16Auteurswet 1912) kanmen zichwenden tot StichtingPRO (StichtingPublicatie- enReproductie- rechtenOrganisatie, Postbus3060, 2130KBHoofddorp,www.cedar.nl/pro). Uitgeverij Coutinho Postbus333 1400AHBussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl Zetwerk: StudioPietjePrecies | bno,Hilversum Omslag:OntwerpbureauNeo, Velp Noot vandeuitgever Wijhebbenallemoeitegedaanomrechthebbendenvancopyright teachterhalen. Per- sonenof instantiesdieaanspraakmakenopbepaalde rechten,wordt vriendelijkver- zocht contact op tenemenmetdeuitgever. ISBN 9789046902219 NUR 847

Voorwoord

Beste lezer, De titel vandit boek Oplossingsgericht begeleiden: basisboek voor het primair onderwijs geeftaandater ietsnieuwsonderdezon is, eennieuwemaniervan denken. Oplossingsgericht werken houdt allereerst in dat de beroepskracht werkt met eenbasishoudingdieuitgaatvandeexpertiseendecompetentiesvande anderwaarmeeeen interactiewordt aangegaan: leerling, ouders, collega’sof schoolleiding. Het is vanuit deze basishouding dat er specifieke, oplossings- gerichte interventieswordengehanteerd. Sinds het verschijnen van de Nederlandse vertaling van het handboek De kracht van oplossingen vanPeter de Jong en InsooKimBerg in2001, zijn er inmiddels tientallenNederlandstaligeboekenverschenenoveroplossingsge- richtwerkenophet gebiedvanhulpverlening,management enonderwijs. In diezin ishetboekdatunu inhandenheeftnietsnieuws. Endat ismaargoed ook.Eenbelangrijke leidraadbijoplossingsgerichtwerken is immers: ‘Als iets werkt, doehetdanvaker’. DennyKayser isernaarmijn idee ingeslaagdeengoede introductie tegeven in dezemanier vanwerken, en een overzicht te geven van de literatuur en opgedane ervaringen van de laatste jaren. Hij neemt u als lezermee in een opsomming van bekende theoretische en praktische onderwerpen over de oplossingsgerichtebenadering. Door deherhalingvande theoriebij debehandelingvandevariatie aan the- ma’s zorgt dit boekvoor cadans, dieuongemerktmeevoert. Nahet lezenvan hetboekbentuopeenspeelsemanieronderwezen indebelangrijksteaspec- ten van oplossingsgericht werken in het basisonderwijs; het boek laat zien dat uopongedwongenwijzedezebenaderingkan toepassenof integreren in debenaderingdieual toepast inhetbasisonderwijs. Hiermee is het boek vanDenny Kayser eenwaardevolle toevoeging aan het arsenaal aanNederlandse literatuur over oplossingsgericht werken, numet

een toespitsingophet basisonderwijs. Ikwens uheel veel plezier toebij het lezenvandit boekenhet toepassenvandeoplossingsgerichtebenadering in uwwerk. drs.HermandeHoogh GZ-psycholoog www.solution-focused.nl Vlaardingen,maart2010

Aanbevelingen

RondeBruijn, directeuropenbarebasisschoolDeVenen, Reeuwijk In het onderwijs werken we in een zeer dynamisch gedeelte van de maat- schappij. Tienduizenden interacties tussen ouders, leerkrachten en leerlin- genvindendagelijksplaatsopscholen.Daarbij richtenweonsvaakopdecog- nitieve ontwikkeling van het kind.We proberen kinderen veel mee te geven ophet gebiedvan rekenen, taal, lezen, zaakvakken, enzovoort. Echter, een kind is meer dan de bovenste tien centimeter van zijn/haar hoofd. De interacties dieplaatsvindenop sociaal-emotioneel gebiedbepalen vaak het succes dat een kind op school en later indemaatschappij heeft. In mijn optiek ontwikkelen kinderen hun (sociaal-emotionele) competenties het best als we uitgaan van de reeds aanwezige talenten van het kind: het kind als expert van zijn eigen leven. Daarom is het oplossingsgericht denken enbegeleiden van kinderen zobelangrijk. Met dit boek levert DennyKayser eenprimabijdrageaande implementatievanhetoplossingsgerichtdenken in onzemaatschappij. LonnekeGroeneveld, orthopedagoge Ikwerkalsorthopedagogeopbasisscholen inRotterdam.DennyKayseren ik zijntien jaargeledensamenaandeslaggegaanmethetprogramma Cooldown , eenpreventiefprogramma terbevorderingvansociaal-emotioneleontwikke- ling enprosociaal gedrag bij kinderen inhet basisonderwijs. De kernpunten van Cooldown zijn: positieve aandacht geven, gebruikmaken van sterke kan- tenvankinderenenkinderenalsdeskundigbeschouwenalshet gaat omop- lossingen. Deze kernpunten bleken in de praktijk goed te werken. Ik merk dat kinderen zelf oplossingengenererenalsde juistevragenwordengesteld, zoals ‘Wat isal gelukt?’, ‘Hoeheb jedat gedaan?’ of ‘Hoezou jehetwillen?’ In zijnboek Oplossingsgericht begeleiden heeftDennyKayseropvoortref- felijkewijze theorie en praktijk aan elkaar gekoppeld. Met zijn boek heb ik handvatten gekregen om oplossingsgericht inhoud te geven aan de begelei- ding van kinderenmet inadequaat gedrag. Door de sterk uitgewerkte prak- tijkvoorbeelden en de uitgebreid beschreven handelingsstrategieën over oplossingsgerichtwerkenmet kinderen is zijnboek voormij eenonmisbare steungeworden.

RiaKruidenier, opleidingsdocentbij InHolland, afdelingEducatie Het boek Oplossingsgericht begeleiden: basisboek voor het primair onderwijs zal voormijnwerkopdepaboeenwelkomeaanvulling zijnbij de slb-bijeen- komsten(studieloopbaanbegeleiding).Voormijnstudenten ishetwerk inhet basisonderwijs bij tijd enwijle behoorlijk pittig. Bij het pedagogisch hande- len zal de insteek van deze oplossingsgerichte aanpak vaak goede uitkomst bieden. Gedurendede laatste jaren isdepositievebenaderingvankinderenal uit- gangspuntbijde lessendieaanonzestudentengegevenworden.Nuwordtdit idee verder uitgewerkt en lerende studentenookhoeproblematische situa- tieskunnenwordenaangepakt, doormet dekinderen tekijkennaarwatwel goedzoukunnengaanenhoe.De inhoudvanhetboekgeeftheelveelaankno- pingspunten en ideeën voor deze aanpak. Ookde aandacht inhet boek voor andereculturenenvooroudersalsdeel vandeoplossingbiedt eye-openers. Dit boek is eenmooie verzameling van theorie enpraktijkzaken, die de stu- dentenniet alleengedurendedeopleiding,maar langerna tot steunzal zijn. HennieSpruijt, directriceopenbarebasisschoolDeKAS,Gouda Inhetschooljaar2005-2006hebbenwijoponzeschooldemethode Cooldown (socialevaardigheden) ingevoerd, omdatweveel leerlingenmet gedragspro- blemenhaddenoponze school. Als teamwarenwe hierdoor in eennegatie- ve spiraal van straffen terechtgekomen. De methode Cooldown , ontwikkeld doorDennyKayser, gaatuitvaneenpositievebenaderingvanderelaties leer- kracht-leerling en leerling-leerling. Wemoesten leren om oplossingsgericht te werken. Dit proces heeft onder begeleiding van een orthopedagoog (ge- specialiseerd in de invoering van dezemethode) drie jaar geduurd. Daarna was de rust inonze schoolweergekeerd. Kinderenkunnennu samenwerken en leerkrachten staanweermetpleziervoordeklas. Daaromkan ik iedereen aanbevelenomhet boekvanDennyKayser te lezen endezewerkwijzeuit te proberen.Wanthetwerkt!

Dankwoord

Ditboek iseenpogingommijnervaringenmet oplossingsgerichtwerkenop basisscholen, en ook mijn ideeën erover, op een praktische manier over te dragen.Decontactenmet leerlingenende inspirerendegesprekkenmet leer- krachtenendirecteurenvanbasisscholenwarenhierbij onmisbaar. HennieSpruijt, directricevanbasisschoolDeKAS inGoudaenRondeBruijn, directeur vanbasisschool DeVenen inReeuwijk, ben ik zeer erkentelijkvoor hun commentaar op het concept van het boek. Ook Herman de Hoogh, ge- zondheidszorgpsycholoogenRiaKruidenier, opleidingsdocent bij InHolland, hebbenmet eenkritischeblikhet concept vankanttekeningenvoorzien. MetLonnekeGroeneveld, orthopedagoog,werk ikal tien jaarconstructief sa- menomhetoplossingsgerichtwerken inhetprimaironderwijs te implemen- teren. Lonneke, bedankt voorde jarenlange steun, al je tipsen ideeën. Een extrabedankje is op zijnplaats voorValentijn, 11 jaar en Jasper, 10 jaar, kinderen van mijn vroegere buurmeisje Nienke, die de tekeningen hebben gemaakt inditboek. Zonder de aanmoediging van mijn vrouw Ria had het schrijven van dit boekzeker langergeduurd. DennyKayser Arnhem,maart2010 www.crosscominfo.nl denny@dennykayser.nl

Inhoud

19 21 27 27 28 30 31 32 32 34 34 36 37 37 38 38 39 39 41 43 44 45 46 46

Inleiding

Leeswijzer

Deel I Deoplossingsgerichtebenadering

1

Principes vanoplossingsgerichtbegeleiden 1.1 Deoplossingsgerichtebenadering inhet onderwijs 1.2 Debasisprincipes 1.2.1 Focusniet ophetprobleem,maaropdeoplossing 1.2.2 Richt jeopde toekomst 1.2.3 Iedereenheeftbeschikbarehulpbronnen 1.2.4 Er zijnaltijd succesvolleuitzonderingen 1.3 Praktischeuitgangspuntenvooreenoplossingsgerichte benadering inhet onderwijs 1.3.1 Als ietswerkt, doehetdanvaker 1.3.2 Als ietswerkt, leerhet aan/vaneenander 1.3.3 Als ietsniet stuk is, gahetdanniet repareren 1.3.4 Probeer ietsnieuwsals ietsnietwerkt 1.4 De invloedvanperceptie 1.4.1 Self-generatingbeliefs 1.4.2 Zintuiglijkegewaarwordingen innerlijkebeleving 1.4.3 Hoedenk ik? 1.4.4 DevijfG’s 1.4.5 Het verhaal endebelevingswereldvanhet kind 1.5 Oplossingsgericht taalgebruik Samenvatting Inleiding

Vragen

49 49 50 51 52 53 58 59 60 61 61 62 64 65 67 67 68 69 71 73 77 77 79 80 84 87 87 89 90

2

Samenwerkingsrelatieen interactie

Inleiding

2.1 Positieveaannamesoverkinderenen leerkrachten 2.2 Samenwerking leerkracht - kind 2.2.1 Rekeninghoudenmethet kind 2.2.2 De juistegrondhouding 2.3 Samenwerking school - ouders 2.3.1 Depedagogischedriehoek 2.3.2 Hetbelangvan samenwerking 2.4 Vertrouwenenverwachtingen 2.4.1 Vertrouwen 2.4.2 Verwachtingenvan succes Samenvatting

Vragen Inleiding

3

Bouwstenenvandebegeleiding

3.1 Bouwsteen1 ■ 3.2 Bouwsteen2 ■ 3.3 Bouwsteen3 ■ Herbeschrijven 3.1.1 Dialoogmethet kind 3.1.2 Herkaderen 3.1.3 Vormenvanherkaderen 3.1.4 Decentrale rol vanherkaderen Doelen formuleren 3.2.1 Richtlijnenvoorhet formulerenvandoelen 3.2.2 Toekomstgerichtevragen 3.2.3 Dewondervraag 3.2.4 Hooggegrependoelenenwonderen 3.2.5 Binnendecontext kleine stappennemen Hulpbronnenzoeken 3.3.1 Informatieverstrekkenen suggestiesaanreiken 3.3.2 Interessesen rolmodellen 91 3.3.3 Helpenzoekennaarhulpbronnenenbelemmeringen 93 3.4 Bouwsteen4 ■ Successenenuitzonderingen 94 3.4.1 Successen 94 3.4.2 Uitzonderingen 97 3.4.3 Het vergrootglasopdetails 101 3.4.4 Observatie 103 3.5 Bouwsteen5 ■ Taakontwikkelingenopdrachten 104 3.5.1 Uitbreidingnaarandere terreinen 105 3.5.2 Generalisatieenhuiswerkopdrachten 106

3.6 Bouwsteen6 ■

Vooruitgangmeten 3.6.1 Schaalvragen 3.6.2 Vooruitgangzichtbaarmakenaananderen 3.6.3 Hindernissenen tegenslagen 3.6.4 Successen regelmatigvieren

108 108 113 115 116 117 121 123 129 129 129 129 133 133 138 139 140 141 141 142 146 146 147 149 152 152 153 156 158 159 160 162 163

3.7 Bouwstenencombineren Samenvatting Vragen

Deel II Vaardighedenenwerkvormen

4

Vaardigheden Inleiding 4.1 Gespreksvaardigheden 4.1.1 Complimenteren 4.1.3 Vragen stellen 4.1.4 Gebruikvan stilte 4.1.5 Humor 4.1.6 Zelfonthulling 4.2 Interpretatievaardigheid 4.2.1 Attributiefouten 4.3 Luisteren 4.2.2 Vormenvanbetekenisgeving 4.3.1 Verhalenvankinderen 4.3.2 Dewoordenschat vankinderen 4.3.3 Reageren 4.4 Omgaanmet emotiesenweerstand 4.4.1 Taal enemotie 4.4.2 Emoties indecontext zien 4.4.3 Omgaanmetweerstand 4.5 Intuïtie, actieen reflectie 4.5.2 Actieen reflectie Samenvatting 4.1.2 Aanmoedigenenversterken

4.5.1 Intuïtiealshulpmiddel en referentiekader

Vragen

165 165 166 174 174 178 180 182 185 185 188 188 190 193 194 197 197 197 198 199

5

Brengdebegeleiding tot leven Inleiding 5.1 Visualiserenenbeelddenken 5.2 Rollenspelen 5.2.1 Dewerkwijze 5.2.2 Voorbeeldgedrag 5.2.3 Praktische tips 5.3 Tekeningenmaken 5.4 Beweging 5.4.2 Muziek 5.5 Ontspanningenzelfbeheersing 5.6 Puzzels, raadselsenwoordspelletjes Samenvatting 5.4.1 Psychomotorischeoefeningen

Vragen

Deel III Specifiekeprobleemgebieden

6

Socialevaardigheden Inleiding 6.1.1 Flexibiliteit 6.1.2 Socialecognitie 6.1 Deontwikkelingvan socialecompetentie 6.1.3 Empathie 201 6.1.4 Het geheugenvankinderenenhet gevenvanbetekenissen 202 6.2 Socialecompetentiesherkennenenerkennen 203 6.3 Kids’ Skills 204 6.4 Cooldown 207 Samenvatting 209 Vragen 210 7 Regels engrenzen stellen 211 Inleiding 211 7.1 Moreleontwikkeling 211 7.1.1 De theorievanKohlberg 212 7.1.2 De theorievanPiaget 213

7.2 Waardenennormen 7.3 Verschillendecontexten, verschillendenormen 7.4 Wat zijngrenzen? 7.4.1 Formeleen informele regels 7.4.2 Kinderenverkennengrenzen 7.5 Verantwoordelijkheidsgevoel ontwikkelen 7.5.1 Sancties 219 7.5.2 Benadrukkenwat goedgaat en samenwerkend leren 220 7.6 Regels indeklas 220 Samenvatting 225 Vragen 226 8 Boosheidenagressie 227 Inleiding 227 8.1 Verschillen innormenbij boosheidenagressie 227 8.2 Invloedvan interpretatiebij agressief gedrag 228 8.3 Elkgedragheeft eenpositievebedoeling 229 8.4 Aandacht richtenopdecontext enopuitzonderingen 230 8.5 Bevorderingvanverantwoordelijkheidsgevoel 232 8.6 Zelfbeheersing 234 8.7 Externaliseren 236 8.8 Hoega ikmetmijneigenboosheidom? 237 8.9 Tipsvooromgaanmetboosheidenagressie inde schoolsituatie 238 Samenvatting 241 Vragen 242 9 Pesten 243 Inleiding 243 9.1 Pesten, plagenen stoeien 244 9.2 Decontextwaarinpestenplaatsvindt 245 9.3 Perspectief vanhet kindoverpesten 246 9.4 Sterktenenverantwoordelijkheidsgevoel vankinderenaanspreken 247 9.5 Dekracht vandegroepgebruiken 251 9.6 Structureleaanpak: de SupportGroupMethod 253 Samenvatting 255 Vragen 256 213 214 217 217 218 219

257 257 257 258 259 260 261

10

Andereculturen Inleiding 10.1 Wat verstaanweonder cultuur? 10.2 Culturelegevoeligheidenbereidheidom te leren 10.3 Persoonlijkecultuureneeneigenwerkelijkheid 10.4 Cultureledimensies 10.4.1 Groepsoriëntatieversus individueleoriëntatie 10.4.2 Actievecopingversuspassievecoping 262 10.4.3 Emotioneleexpressiviteit versusemotionele inperking 262 10.4.4 Autoritaireattitudesversusgelijkwaardigeattitudes 263 10.5 Deouders 263 10.6 Oplossingsgerichte richtlijnenvoorhet omgaanmet cultuurverschillen 264 Samenvatting 265 Vragen 265 Deel IV Ouders en school

269 269 269 271 271 273 273 274 276 276 277 277 279 279 285 289 290

11

Oudersalsdeel vandeoplossing Inleiding 11.1 Interactie tussen school enouders 11.2 Aannamesoverouders 11.3 Uitdagingenmotivatievankindenouders 11.4 Doelen stellenenbereiken 11.4.1 Doelen 11.4.2 Successenenuitzonderingen 11.4.3 Omgaanmetweerstandbij ouders 11.5 Hulpvraagen interactieniveau 11.5.1 Bezoekertypische interactie 11.5.2 Klaagtypische interactie 11.5.3 Klanttypische interactie 11.6 Strategieënomouders temotiveren 11.7 Ondersteuningvanouders Samenvatting

Vragen

291 291 291 293 294 294 295 295 298 301 302 303 305 311 316

12

Inbeddenvaneenoplossingsgerichtebenaderingop school

Inleiding 12.1 Deoplossingsgerichte school 12.2 TEAM: TogetherEachAchievesMore 12.2.1 Creativiteit komtniet zomaar 12.2.2 Houdhet SMART 12.2.4 Verborgenhulpmiddelen 12.3 Het reteaming model Samenvatting

12.2.3 Herkaderenalseffectievemethode

Vragen

Slotopmerkingen

Begrippenlijst

Literatuur

Register

Inleiding

Dit boekgaat overhet oplossingsgericht denkenenbegeleidenvankinderen inhet basisonderwijs. De oorsprong vanoplossingsgerichtwerken ligt inde oplossingsgerichte therapie,die inde jaren tachtigwerdontwikkelddoorSte- vedeShazeren InsooKimBergvanhet BriefFamilyTherapyCenter (BFTC) in Milwaukee indeVS. Het BFTC legde in therapieën enbegeleidinghet accent opwat werkt enwat mensenmotiveert. De aandacht was gericht op oplos- singenennietopproblemen.De focuswerdgelegdopde toekomstennietop het verleden. Het isvanbelangomgebruik temakenvande competentiesen hulpbronnenvanmensenenniet omhun tekorten tebeklemtonen. De principes en ervaringen van een oplossingsgerichte benadering heb- benzichuitgekristalliseerdopvele terreinen, zoals inhetonderwijs, indeso- cialedienstverlening enophet gebied vanmanagement en coaching. Inmid- delszijnervele toepassingenvanoplossingsgerichtwerkendieaansluitenbij individuen, groepen en hele systemen. Ook in de schoolpraktijk zijn ideeën ontwikkeld en toegepast (zie Ajmal &Rees, 2004; Furman, 2008; Rhodes & Ajmal, 1995). Dit boek legt de nadruk op toepassingsmogelijkheden vanhet oplossingsgerichtdenken indealledaagsepraktijkvanhet schoolgebeuren. Indit boekworden ervaringenbeschrevenmet oplossingsgerichteprincipes enmet deaanpak inhet dagelijkse schoolgebeuren– inhet bijzonderhet pe- dagogisch begeleiden van kinderen op individueel en klassikaal niveau. De technieken enwerkvormen kunnen ook gebruikt worden bij moeilijke situ- aties zoals agressie, pesten en omgaanmet boosheid. Allewerkvormen zijn op scholenuitgeprobeerd engebruikt. Sommigewerkvormen zijndoor leer- krachtenenkinderenzelf bedacht. Depraktijkbeschrijvingen zijngebaseerdopervaringenmet veledeskun- digheidsbevorderende activiteiten voor leerkrachten, met het werk van on- derwijsondersteunende instellingen zoals het schoolmaatschappelijk werk, enmethetbegeleidenvanondersteuningsgroepen, zoalsoudergroepenvoor opvoedingsondersteuning, partners (vaak met kinderen) van mensen met ADHD, rouwgroepenengroepenallochtoneoudersen jongeren.

19

Oplossingsgerichtbegeleiden

Voorwie isditboekbedoeld? Dit boek is in de eerste plaats bedoeld voor leerkrachten (in opleiding) en managers inhet basisonderwijs.Maar ookonderwijsondersteunende instel- lingendiezichbezighoudenmetmaatschappelijkwerk, jeugdzorgof sociaal- cultureelwerk,GGD-enGGZ-instellingenenopleidingsinstitutenkunnenhun voordeel doenmetditboek. Erbestaateengrootpotentieelvooreenoplossingsgerichtebenadering in hetbasisonderwijs,maarook inanderevormenvanhetonderwijs.Het iseen nieuwe kijk op omgaanmet kinderen en op probleemgedrag van kinderen, waarbij deomgevingwordt betrokkenalsdeel vanoplossingen. Juist indeze tijd,waariner veel aandacht is voor samenwerking invormen zoalspassend onderwijs, brede scholen, Centra voor Jeugd en Gezin, ‘Gezonde en Veilige School’, zorgadviesteamsenwijkgerichtwerken ishet vanbelangdat organi- saties kennisnemen van een oplossingsgerichte benadering, die samenwer- kingenhetdelenenoverdragenvancompetenties centraal stelt. Genoeg redenomkennisenervaring tedelenmet eeniederdiebij het ba- sisonderwijs isbetrokken. Doel Het doel vandit boek is om kennis en inzicht te bieden in oplossingsgericht werkenmet kinderen indepraktijkvanhet basisonderwijs. Dit betekent dat ditboekeenreferentiekaderhoopt tebieden,metpraktijkgerichterichtlijnen ter bevordering van een goed pedagogisch en didactisch klimaat van scho- len. Het aangebodenkaderdient niet zozeer ter vervangingvandebestaande praktijk,maarmeeromdeprincipesen toepassingsmogelijkheden te integre- ren in de school. Het is aan de betrokkenen zelf om te kijkenwelkewaarde het gebodene voor henheeft inhet pedagogisch-didactischwerkenmet kin- deren en hun ouders. De kennis uit dit boek kanworden vergelekenmet de eigenwerkwijze en ideeën over het onderwijs, de opvoeding enbegeleiding vankinderen, waarnamen zelf conclusies kan trekkenvoor de eigen school- praktijk. Dit boekkaneen stimulans zijnvoor scholenomde richtlijnen in te passenbinnenbeleidskaders vande school, en zo tekomen tot new viewing ennewdoing.

20

Leeswijzer

Hetboek isverdeeld invierdelen: Deel 1 ■ Deoplossingsgerichtebenadering (hoofdstuk1 t/m3) Deel 2 ■ Vaardighedenenwerkvormen (hoofdstuk4en5) Deel 3 ■ Specifiekeprobleemgebieden (hoofdstuk6 t/m10) Deel 4 ■ Oudersen school (hoofdstuk11en12) Deel 1 ■ Deoplossingsgerichtebenadering In dit deel wordt uitgelegd wat de hoofdpunten zijn van oplossingsgericht denkenenbegeleiden inhetbasisonderwijs. Hoofdstuk 1 geeft een beschrijving vanwat onder de oplossingsgerichte benaderingwordt verstaan.Wat zijndeprincipesenuitgangspuntenvanop- lossingsgericht denkenenbegeleiden, enhoe zijn ze toepasbaar inhet basis- onderwijs?Ookwordt ingegaanopde invloedvanperceptieendecentralerol vanoplossingsgericht taalgebruik. In hoofdstuk 2wordt het creëren van een samenwerkingsrelatie tussen kind, leerkracht en ouders uiteengezet. Onderwerpen zijn onder andere de juiste grondhouding, het belang van samenwerking en de invloed van ver- trouwenenverwachtingen. Hoofdstuk 3 beschrijft de zes bouwstenen voor de begeleiding: herbe- schrijving, doelen formuleren, hulpbronnen zoeken, successen en uitzonderingen, taakontwikkeling en opdrachten en meten van vooruitgang. De theorie, de plaats in de begeleiding en de bijbehorende technieken komen perbouwsteenaanbod. Deel 2 ■ Vaardighedenenwerkvormen Debouwstenen vormendebasis voor debegeleiding,maar omdeze goed te kunnen toepassen heeft de leerkracht vaardigheden en bruikbarewerkvor- mennodig. Deel 2gaathierop in. Hoofdstuk4 geeft eenpresentatie van eenbreed scala aan oplossingsge- richte basisvaardigheden. Gespreksvaardigheden, interpretatievaardigheid, luisteren, omgaanmet emoties enweerstand enhet gebruik van intuïtie ko- menaanbod.

21

Oplossingsgerichtbegeleiden

Hoofdstuk 5 biedt een overzicht vanwerkvormen die op een oplossingsge- richtemanierworden toegepast, zoals rollenspelen, visualiseren, geleide as- sociatie, voorbeeldgedrag, tekeningen, psychomotorische spelletjes, raadsels enmuziek. De diversemethodenworden geïllustreerdmet voorbeelden en oefeningenuitdepraktijk. Deel 3 ■ Specifiekeprobleemgebieden Een leerkracht heeft kennis envaardighedennodigom specifiekeprobleem- gebiedenhet hoofd te bieden. Deel 3biedt eenhandreiking omprincipes en technieken van het oplossingsgerichte werken toe te passen bij problemen met socialevaardigheden, boosheid, pestgedragencultureleverschillen. In hoofdstuk 6 is de kernvraag hoe sociale vaardigheid zich ontwikkelt en hoe kennis hiervan kan helpen bij het omgaanmet kinderen die sociaal incompetent gedrag vertonen. Als voorbeelden van oplossingsgerichte pro- gramma’s ter ontwikkeling van vaardigheden dienen Kids’ Skills en Cool down . Hoofdstuk7 richt de aandacht ophet stellen van regels en grenzen inde klasenop school. Dewaardenennormenkunnensomssterkverschillen inde verschillende leefsituaties van gezin, school, vriendenkring. Het hoofdstukbe- gintmeteenbesprekingvandemoreleontwikkelingvankinderenenwatkin- deren onder regels en grenzen verstaan. Daarna volgenpraktische tips over het invoerenvan regels indialoogmetdekinderen. Hoofdstuk8betrefthetomgaanmetboosheidenagressie.Hoekunnenwe oplossingsgericht op zoek gaan naar uitzonderingen, demomentenwaarop iemandbooswasenniet tegen iemand schreeuwdeof iemand sloeg?Erwor- den strategieën en suggesties aangeboden voor een oplossingsgerichte aan- pak. Inhoofdstuk9worden strategieënen instrumentenbeschrevenvoor een oplossingsgerichte aanpak van pestgedrag. De Support Group Method van Robinson enMaines (1997, 2008) wordt beschreven als voorbeeld van een praktischeoplossingsgerichtewerkwijzeompestgedrag tegen tegaan. Hoofdstuk10werpt licht ophet omgaanmet andere culturen. Erwordt in- gegaanopculturelegevoeligheidenhetcentraal stellenvandeeigen individua- liteitvanhetkind.Het culturelemodel vanPhinneyenRotheram (1987)wordt uitgelegd. Deel 4 ■ Ouders en school Leerlingen, leerkrachten, ouders en onderwijsondersteunende organisaties wordengezienalsdeelvandeoplossingennietalsdeelvanhetprobleem.Dit deel gaat inophetbelangeenbrug tebouwen tussen school enouders.

22

Leeswijzer

Hoofdstuk11betreft de interactie tussenouders en school. Hoekangebruik wordengemaaktvandesteunvandeouders?Welkepositieveaannamesheb- benwijoverouders?Hoekunnenouderswordengemotiveerdenhoekange- bruikworden gemaakt van hun positieve ervaringen? Hoewordt omgegaan met ongemotiveerdeouders? In hoofdstuk 12wordt ingegaan op de inbedding van het oplossingsge- richte denken inde schoolorganisatie en schoolcultuur. Erwordt eenduide- lijkevisieuiteengezetophetbenuttenvande interactie tussenkind, ouderen leerkracht.

23

Deel1

Deoplossingsgerichtebenadering

1

Principes vanoplossingsgerichtbegeleiden

Oplossingsgericht onderwijs is geennieuwmodel voor hoe kinderen te onderwijzen in taal en rekenen. Inplaats daarvanbiedt het eenalter natieve benadering inde omgangmet jongemensen enhet leerproces zelf; eenbenadering gebaseerdop respect voor het individu en geloof in demogelijkheden en capaciteiten vandat individu. Måhlberg&Sjöblom (2008) Inleiding Måhlberg en Sjöblom (2008) geven in het bovenstaande citaat de kernele- menten aan van oplossingsgericht onderwijs, gebaseerd op respect en ge- loof inde competenties vankindenouders. Oplossingsgericht denken levert nieuwe inzichten en alternatieve strategieën op, om op een effectieve, con- structieveen coöperatievemaniermet allebetrokkenen inde schoolpraktijk samen te werken: leerlingen, leerkrachten, ouders en andere betrokkenen, zoals schoolmaatschappelijkwerkersen schoolpsychologen/-pedagogen. Oplossingsgericht denken en begeleiden is een visie en eenmanier van kijkennaar dewereld, naar situaties ennaarmensen. Ons gedragwordt be- ïnvloeddooronze ideeënenovertuigingen.Watwegeloven,wordtbeïnvloed door onze ervaringen. De oplossingsgerichte visie op dezemenselijke erva- ringen isdatmensenzelfoverdemogelijkhedenbeschikkenomaanverande- ring tewerken. Oplossingsgericht denken is ook een houding om open te staan voor het wereldbeeldvanmensen (indit geval kinderenenouders) enomhen tehel- pen hun krachten te ontdekken en oplossingen te creëren voor vaak lastige situatieswaarvoor zij komen te staan. In dit hoofdstuk wordt nagegaanwat onder de oplossingsgerichte benade- ring wordt verstaan. De principes van oplossingsgericht begeleiden komen aande orde. Ookwordt besprokenmetwelke uitgangspunten inde praktijk gewerkt kanworden. De invloedvandeperceptieop eenoplossingsgerichte benadering en veranderingwordt behandeld. Ten slottewordt ingegaan op hetbelangvanoplossingsgericht taalgebruik.

27

1 ■ Principes vanoplossingsgerichtbegeleiden

1.1 Deoplossingsgerichtebenadering inhetonderwijs Eenalgemeendoel bij opvoeding isdatkinderenwordenbegeleid tot zelfstan- dige volwassenen, met verantwoordelijkheidsgevoel en respect voor anderen envoorde fysiekeomgeving.Maarookeerlijkheid, rechtvaardigheid, lerenom- gaanmetkritiek, goedemanieren, kunnen luisteren, openstaanvoormeningen vananderen, kunnenomgaanmet gevoelensvan jezelf endievananderenzijn doelendieopvoedersbetrekkenbijhunopvoedkundighandelen. Er zijn vele visies op de inhoud van deze pedagogische doelen, hoe ze kunnenwordenbereikt enwelkemiddelen jedaarbij kunt gebruiken. Ook in het onderwijs hebben leerlingen, ouders en leerkrachtendaar verschillende ideeënover.Hoe leerkrachten invullinggevenaande ‘pedagogischeopdracht’ vande school kan sterkverschillen.

Dekinderen spelenophet schoolpleinvanbasisschoolHetVenster. LeerkrachtMaurits zietdat er een ruzie is tussen tweekinderen, Robinen Joeri van groep7. Hij loopt erheen.

Leerkracht: Jongens, wat is er aandehand? Robin: Hij sloegmemeester! Zomaar! Leerkracht: Waarom sloeghij je?Hij doetdat tochniet zomaar? Joeri: Nee liegbeest! Hij zwaaitmet z’n vuist naar Robin. Ikwildehet klimrekopen toenduwdehijmeweg. Robin: (ertegen in)

Dat isnietwaar! Ik stondnet voor hem, enhijwildeals eerste. En toen sloeghijme zomaar.

Leerkracht: Dus Joeri sloeg je zomaar, dacht je? Robin: Hij liegt! Ikkrijg jewel!

Erzijnallerleimanieren tebedenkenwaaropeen leerkracht een ruzie tussen leerlingen zou kunnen benaderen. De leerkracht kan de leerlingen somme- ren stil te zijn. Grenzenmoeten immerswordengesteld. Hetwordt dan even rustig,maarzodrade leerkracht zichomdraait zittenzeelkaarwaarschijnlijk weer indeharen. LeerkrachtMaurits ishet beuenhaaltdekinderenuit elkaar: ‘Kom jongens, geen ruzie maken. Joeri, ga jijmaar daar spelen, enRobinaandiekant. En ikwil geen ruziemeer zien.’ Er volgt eeneindelozediscussiewaar dekinderennietuitkomenende leerkracht ook niet.

28

1.1 ■ Oplossingsgerichtebenadering inhetonderwijs Mensenhebbendeneigingomproblemenop te lossendooroorzaken tezoe- ken. Ook in het onderwijs is men daartoe geneigd. Wat is er gebeurd?Wie heeftwatgedaan?Waaromheb jenietzusofzogedaan?Erwordenverklarin- gengezocht,waarbij iederzozijnmeningheeftopgrondvanzijnbeeldvande situatie.Opzichbegrijpelijk,wantmensenproberenviaverklaringengreep te krijgenopdeeigen situatie. Maarde leerkracht kanookmet een rustigehoudingeengemotiveerdge- sprekje voerenmet een kind, evenmeedoenmet een spel, en daardoor de spanningvande situatieendekinderenwegnemen. Ookkanhumorworden gebruikt omde situatie teverlichten. Het vertrekpunt bij deoplossingsgerichtebenadering isdeoplossingenniet (deoorzaakvan)hetprobleem.Debenaderinggaatuitvaneenpositievevisie waarin de competenties van kinderen en hun ouders het startpunt zijn. Op gronddaarvan ishet pedagogischhandelengericht opeen interactief proces van leren waarin de relatie tussen leerkracht, kind en ouders een krachtig instrument isomdoelen tebereiken.Andersgezegd:de leerkrachtwerktniet aankinderenenouders,maarmét kinderenenouders. DeWet Primair Onderwijs van 1981 stelt de voorwaardenwaaraan het pri- mair onderwijsmoet voldoen. Algemeneuitgangspunten endoelstelling van het onderwijs (artikel 8, punten1en2) zijnondermeer: Het onderwijswordt zodanig ingericht dat de leerlingen eenononderbrokenont wikkelingsproces kunnendoorlopen. Hetwordt afgestemdopde voortgang inde ontwikkeling vande leerlingen. Het onderwijs richt zich in elk geval opde emotionele ende verstandelijke ontwik keling, enophet ontwikkelen van creativiteit, ophet verwerven vannoodzakelijke kennis en van sociale, culturele en lichamelijke vaardigheden. Inhoudelijkomvathetonderwijsonderanderekennisgebiedenvan taal, reke- nen, expressieactiviteitenenbevorderingvan sociale redzaamheidenbevor JuffrouwWillemien looptnaar enkele ruziëndekinderenbij het springtouw, pakthet touwen zegtmet eenolijke stem: ‘Een springtouw is om touwtje te springen, niet om bij ruzie temaken.’ Zepakthet touwenbindthet speels om tweekinderenheen. Debeidekinderenen deomstanders lachen. Snel haalt zehet touwerweer af engeefthet aande tweekin deren. ‘Komop, ikdoehetwel evenvoor’, zegt ze. Zemaakt eenpaar sprongenen zegtdan: ‘Ennou jullie!’

29

1 ■ Principes vanoplossingsgerichtbegeleiden

dering van gezond gedrag, waarmogelijk in samenhang. Voor leerlingendie extra zorg behoeven, is het onderwijs gericht op individuele begeleiding die isafgestemdopdebehoeftenvande leerling. Sinds22mei 2006 zijnernieuwekerndoelenvoorhet basisonderwijs. Kern- doelen zijn streefdoelenwaarop scholen zichmoeten richten. Ze geven aan wat in ieder geval aande ordemoet komen. Kerndoelen geven eenbeschrij- vingvankwaliteitenvan leerlingenophet gebiedvankennis, inzicht envaar- digheden.Omdezedoelendaadwerkelijk inhetonderwijs tegebruiken,moe- ten zeworden uitgewerkt inmethoden. Dat kan op verschillendemanieren. Hoe leerlingenhetniveauvandekerndoelenbehalen,bepaaltdeschool.Daar- voordienen scholeneenononderbrokenontwikkelingsproces in te richten. De oplossingsgerichte benadering is geen theorie over demanierwaarop vakkennismoetwordenovergebracht,maar eenmanier vanomgaanmet kin- deren en ouders die goed aansluit bij de doelstellingen van deWet Primair Onderwijsendieondersteunendwerktbij hetbehalenvankerndoelen.Oplos- singsgerichtbegeleidenkanworden ingezetbij alleactiviteitenenallevakken. Er zijnvelemethodenbedachtomkinderen taal en rekenen te leren.Het is uiteraardnietdebedoelingomdezemethodenoverboord tegooien.De leer kracht gebruikt eenoplossingsgerichteaanpakom zijnkennisover tebrengen ophet kinden zijn taal- of rekenvaardigheden teverbeteren. Mensenbeschikkenover de hulpbronnen voor positieve verandering. (Erickson, 1992) De oplossingsgerichte benadering is geba- seerd op het sterkteperspectief . De Jong en Berg (in Saleebey, 1992) benoemen de vol- gende basisassumpties van het denken op grondvan sterktenvanmensen: 1 Mensenbeschikkenover sterkekanten. 2 Demotivatieneemt toedooreenconstan- tenadruk te leggenopde sterkekanten. 3 Voorhet ontdekkenvandiekanten iseen coöperatieveexploratievereist. 4 Het zich richten op sterke kantenmaakt dat begeleiders niet in de verleiding ko- men om anderen te veroordelen voor, of

1.2 Debasisprincipes

30