L. de Blois & R.J. van der Spek - Een kennismaking met de oude wereld

6  •  Economie en maatschappij

landbouwgrond, waar de ongeschreven regel gold dat het een schande was je voorvaderlijk erfgoed te verkopen aan een buitenstaander. (Zie voor meer infor- matie over dit debat: kader 6.1 en appendix 4.)

Kader 6.1 Eén model voor de economie van het oude Nabije Oosten?

De ‘redistributie-economie’ is in wezen ontleend aan het model van de Aziatische productiewijze, dat opgesteld is door Karl Marx (1818-1883) om de economieën van India en China te kunnen beschrijven, maar dat later ook gebruikt is voor het analyseren van de economie van het oude Nabije Oosten. Marx ging ervan uit dat dit een stilstaand, stagnerend productiesysteem was, zodat in Azië een ontwikkeling zoals die in Europa had plaatsgevonden uitgesloten was. Europa had volgens Marx de volgende drie fasen doorlopen: • de op slavernij gebaseerde maatschappijen van de Grieks-Romeinse oudheid waarin individuele burgers de arbeidskracht van slaven uitbuitten; • de ‘feodale maatschappij’ waarin een grondbezittende aristocratie horigen en aan de grond gebonden lijfeigenen exploiteerde op haar landgoederen; • de ‘kapitalistische maatschappij’ waarin fabriekseigenaren gebruikmaakten van formeel vrije loonarbeiders, het ‘proletariaat’. Dit gedachtegoed werd door verscheidene geleerden opgepakt en verder ont- wikkeld. De Duitse geschiedkundige en sinoloog Karl Wittfogel (1896-1988) was in de jaren 1920 lid van de communistische partij. Toen de nationaalsocialisten in Duitsland aan de macht kwamen (1933) en communisten gingen vervolgen, week Wittfogel uit naar Engeland en vervolgens naar de Verenigde Staten. Toen Stalin in 1939 pacteerde met Hitler, brak Wittfogel met het communisme, maar bleef hij een verdediger van het idee van een Aziatische productiewijze. In zijn Oriental Despotism. A comparative study of absolute power (1957) kwam hij met het concept van een ‘hydraulische maatschappij’. Volgens hem ontwikkelden zich in de rivierlandschappen van Mesopotamië en Egypte – waar productieve land- bouw alleen mogelijk is door uitgekiende irrigatiesystemen – autocratische staten met strak georganiseerde staatsmechanismen, die gedwongen arbeid konden op- leggen om de irrigatiesystemen te onderhouden. Zo kwam de despotische oosterse staat door geografische omstandigheden tot stand. Een andere geleerde die zich bezighield met het idee van de Aziatische productie- wijze en met de structuur van de economie van het oude Nabije Oosten was de Hongaarse antropoloog Karl Polanyi (1886-1964) (zie ook appendix 4). Hij vluchtte in 1938 uit Wenen toen de troepen van Hitler daar binnenvielen en Oostenrijk bij Duitsland ging horen. Hij ging naar Engeland en daarna naar de Verenigde Staten (hij was het langst verbonden aan de Columbia University in New York).

73