Berna de Boer en Birgit Lijmbach - De spijker op de kop

Berna de Boer Birgit Lijmbach

De spijker op de kop Nederlandse uitdrukkingen voor anderstaligen

Op de valreep

De spijker op de kop

Voor een appel en een ei

Een vinger in de pap

Een boer met kiespijn

Met kunst- en vliegwerk

u i t g e v e r ij

c

c o u t i n h o

De spijker op de kop Nederlandse uitdrukkingen voor anderstaligen

Berna de Boer Birgit Lijmbach

Tweede, herziene druk

c u i t g e v e r ij

c o u t i n h o

bussum 2015

© 2002 Uitgeverij Coutinho bv Alle rechten voorbehouden.

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd ge gevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektro nisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toege staan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk ver schuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductie rechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl).

Eerste druk 2002 Tweede, herziene druk 2015

Uitgeverij Coutinho Postbus 333 1400 AH Bussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl

Omslag: IndionDesign, Yvon-Cheryl Scholten, Didam. Layout: Studio Pietje Precies | bno, Hilversum

Noot van de uitgever Wij hebben alle moeite gedaan om rechthebbenden van copyright te achterhalen. Personen of instanties die aanspraak maken op bepaalde rechten, wordt vriendelijk verzocht contact op te nemen met de uitgever.

ISBN 978 9 0469 6298 5 NUR 114

Voorwoord

Tijdens onze cursussen ‘Nederlands als tweede taal’ aan het Talencentrum RUG van de Rijksuniversiteit Groningen horen we onze cursisten regel matig verzuchten dat Nederlanders zo veel uitdrukkingen gebruiken en dat het zo moeilijk is die onder de knie te krijgen (en daar is meteen al de eerste uitdrukking!). Om hen hierbij een handje te helpen (en de tweede!), hebben we dit boek samengesteld. We hebben ervoor gekozen het aanbod van uitdrukkingen te illustreren met fragmenten uit kranten en tijdschriften, enerzijds om aan te tonen in welke vorm en in welke situatie de betreffende uitdrukking gebruikt wordt, anderzijds om te laten zien dat het om een veelvoorkomend taal verschijnsel gaat. We hebben bij het lezen van de krant gelet op het gebruik van uitdrukkin gen en hebben ons toen pas gerealiseerd hoe vaak uitdrukkingen voor komen, ook in uiterst serieuze situaties. Als we daarnaast gebruik zouden hebben gemaakt van mondelinge contexten, zou het NOS-journaal ook een rijke bron zijn geweest. In deze herziene versie hebben we fragmenten of voorbeelden die te ge dateerd waren of niet meer klopten, vervangen door nieuwe fragmenten en voorbeelden. Ook zijn enkele opdrachten inhoudelijk aangepast aan de actualiteit. We hopen dat de gebruikers van dit boek plezier zullen hebben in het doorwerken van de hoofdstukken en de aangeboden uitdrukkingen zul len verweven in hun taalgebruik. Ook willen we op deze plaats onze hartelijke dank uitspreken aan onze collega Margaret van der Kamp en een aantal van onze cursisten, voor hun kritische maar constructieve opmerkingen bij de eerdere (proef)ver sies van dit boek.

Berna de Boer en Birgit Lijmbach Najaar 2014

Inhoud

Inleiding  | 9

1

Aan de slag   | 12

2

Op de valreep   | 18

3

Het ijs breken   | 24

4

Een boer met kiespijn   | 30

5

Voor een appel en een ei   | 36

6

De kous op de kop   | 42

7

Met kunst- en vliegwerk   | 48

8

Een vinger in de pap   | 54

Eindoefeningen  | 60

Antwoorden  | 65

Register  | 69

Inleiding

Uitdrukkingen in de taal Als je een tweede taal leert om dagelijks te gebruiken in je werk en je so ciale leven, ben je niet langer een buitenstaander – een toerist in de taal – maar een lid van die taalgemeenschap. In elke gemeenschap bestaan geza menlijke grapjes, gewoontes en historische achtergronden waarmee de gemeenschap zichzelf vormt. Je voelt je als niet-Nederlander beter thuis als je weet wie Sinterklaas is, als je een keer Koningsdag gevierd hebt en als je mee kunt juichen als het voetbalteam van Oranje scoort. Wat voor de gemeenschap in haar geheel geldt, geldt ook voor een deelgebied daar van: de taalgemeenschap. Als je zinswendingen kunt gebruiken, frases op de juiste momenten kunt inzetten en vaste formuleringen weet te hante ren, heb je niet alleen een effectief taalmiddel in handen, maar ben je ook een volwaardiger lid van die taalgemeenschap. Op taalgebied zitten veel gewoontes verscholen in het gebruik van uit drukkingen. Als je in een gesprek hoort dat iemand ‘ergens een handje van heeft’, dan krijgt een moedertaalspreker in een paar woorden een heel pakket informatie mee: die ander doet iets wat niet gewaardeerd wordt door de spreker, en doet dat regelmatig. Als je een willekeurige Nederlander vraagt of hij regelmatig uitdrukkingen gebruikt, is het antwoord vaak ontkennend: uitdrukkingen zijn oubol lig en moralistisch. Die negatieve reactie ontstaat, volgens ons, door de verwarring met spreekwoorden. Er zijn inderdaad weinig mensen die hun bedoelingen uitdrukken in de vorm van een spreekwoord. Dat wordt in het algemeen als ouderwets gezien. We onderscheiden uitdrukkingen van spreekwoorden door hun verschil in flexibiliteit. Een spreekwoord kent maar één vorm en bestaat meestal uit een complete zin ( Als de kat van huis is, dansen de muizen op tafel ), terwijl een uitdrukking veel flexibeler is: Hij kan/kon daar niet mee uit de voeten; Ik denk dat je daar wel mee uit de voeten kunt; Als je daar niet mee

9

uit de voeten kunt enzovoort. Door deze flexibiliteit is de taalgebruiker zich er niet altijd van bewust dat hij regelmatig uitdrukkingen gebruikt.

De flexibiliteit van uitdrukkingen zien we terug op woordniveau, in toe voegingen van extra woorden, in diverse werkwoordstijden, met wisselen de personen als onderwerp en in positieve of negatieve formuleringen: ՔՔ op woordniveau: naast tussen wal en schip vallen zien we ook tussen wal en schip raken ; ՔՔ toevoeging van woorden: iets voor de boeg hebben, nog iets voor de boeg hebben, (nog) heel wat voor de boeg hebben bestaan naast elkaar; ՔՔ werkwoordstijden: naast het actieve uit het veld slaan zien we net zo vaak uit het veld geslagen zijn en uit het veld geslagen worden ; ՔՔ wisselende personen als onderwerp: voor de wind gaan kan gebruikt worden met allerlei personen, het gaat haar, ons, je, voor de wind en zelfs met niet-personen: het gaat die partij voor de wind; ՔՔ sommige uitdrukkingen worden alleen met een negatie gebruikt zoals niet of geen , (niet het achterste van je tong laten zien) , andere uitdruk kingen kunnen juist geen negatie bevatten (het hoogste woord voeren), en bij weer andere kan het zowel met als zonder (iets/niets in de melk te brokkelen hebben) . Uitdrukkingen worden gebruikt in alledaagse gesprekken, maar ook in formelere situaties, zoals de vergadering waarin we verzocht worden nu eens eindelijk spijkers met koppen te slaan of de knoop door te hakken , of het journaal waarin de nieuwslezer vertelt dat de plannen rond de zweef trein weer op losse schroeven staan . Om dit gebruik van uitdrukkingen in zakelijke contexten zichtbaar te ma ken, hebben wij uit kranten en tijdschriften en van internet fragmenten verzameld die een uitdrukking bevatten. Deze fragmenten schetsen een situatie (Van E. met de noorderzon vertrokken) of geven een visie op een situatie weer (S. heeft de touwtjes stevig in handen). Voor wie is dit boek bedoeld? Dit boek is geschikt voor anderstaligen die al goed Nederlands spreken maar hun taalgebruik toch vaak te vlak of zelfs te kinderachtig vinden. Het gebruik van uitdrukkingen is een manier om meer variatie aan te brengen en hun Nederlands ‘Nederlandser’ te maken.

10

Wat biedt dit boek? Het begrijpen van uitdrukkingen is een eerste stap, het toepassen ervan een tweede. Aan beide aspecten wordt in dit boek aandacht besteed. Het boek is verdeeld in acht hoofdstukken, die elk een aantal ‘gebruiksgebie den’ omvatten zoals de voortgang van het werk, het onderhandelingspro ces, leidinggeven, manieren om een periode of tijdsduur aan te geven. In elk hoofdstuk komen veertien of vijftien uitdrukkingen aan bod. In de hoofd stukken die erna komen wordt een deel van deze uitdrukkingen herhaald. ՔՔ Elk hoofdstuk opent met een aantal fragmenten uit kranten en tijd schriften, waarin de uitdrukkingen te vinden zijn die in het betreffende hoofdstuk behandeld worden. Omdat een uitdrukking niet altijd mak kelijk te herkennen is, hebben we deze gemarkeerd. ՔՔ De eerste twee oefeningen zijn gericht op herkenning van de uitdrukking en de betekenis ervan: de lezer moet de juiste omschrijving bij een uit drukking kiezen en de juiste uitdrukking bij een bepaalde omschrijving. ՔՔ De overgang van passief naar actief gebruik komt in de oefeningen daarna aan bod: in een geschetste situatie moet de lezer kiezen welke uitdrukking het beste past en uitdrukkingen koppelen aan omschrij vingen. De uitdrukkingen zijn hierbij nog gegeven. ՔՔ Dan volgen enkele oefeningen waarbij de uitdrukkingen actief gebruikt moeten worden: in een gegeven situatie moet de lezer reageren met het gebruik van een uitdrukking. In de eerste gebruiksoefening wordt nog een hulpwoord gegeven, in de laatste kiest de lezer zelf een pas sende uitdrukking. ՔՔ Waar de uitdrukkingen in een hoofdstuk aanleiding gaven tot specifie ke oefeningen, hebben we die gemaakt, ook als ze niet strikt in boven staande opzet pasten. ՔՔ In het hoofdstuk Eindoefeningen worden uitdrukkingen uit alle hoofd stukken geoefend. ՔՔ In het hoofdstuk Antwoorden staan de antwoorden van alle oefenin gen vermeld. ՔՔ In het Register staan de behandelde uitdrukkingen, met daarachter het nummer van het hoofdstuk waarin de betreffende uitdrukking behan deld wordt en een omschrijving van de betekenis ervan. Deze hebben wij zo veel mogelijk overgenomen uit het Basiswoordenboek van Van Dale; waar wij de beschrijving niet duidelijk genoeg vonden, hebben we die aangepast.

11

Aan de slag Vooropdracht: In al deze fragmenten staat – in vette letters – een uitdrukking. Lees de fragmen ten en kijk of je met behulp van de context achter de betekenis van de uitdrukking kunt komen. 1

‘Het geeft ons allemaal rust als we op deze weg verder kunnen gaan’, zei coach Mar cel Wouda in Berlijn. Alberda wordt voor al geroemd om zijn aanpak. ‘Hij heeft een heel goede structuur op poten gezet ’, aldus zwemster Inge Dekker. ‘Hij heeft zoveel er varing in atletiek, volleybal en voetbal. We kunnen daar enorm veel van leren.’ Kunstrijden is moeilijk, je moet er veel voor doen om het onder de knie te krij gen . Dan mag de sport best een bijzonder imago hebben. Een terugkeer in het voortgezet onderwijs lijkt u wel wat. U bent bevoegd, maar er al (te) lang tussenuit. Met een opfriscur sus van het SBO kunt u snel weer aan de slag als leerkracht of docent. Wij zoeken op korte termijn werkenden en werkzoe kenden met lesbevoegdheid, die het on derwijs willen komen versterken. utrecht – In het kader van de Kinder boekenweek mogen vandaag alle kinderen tot twaalf jaar gratis met de trein reizen. Ze moe ten dan wel een kinderboek bij zich hebben. Dat heeft de organisatie van de Kinderboe kenweek gisteren laten weten. De actie staat los van het Railrunnerkaartje dat in elk boe kenweekgeschenk is bijgesloten. Volgens een

Elke (mega)band is ooit begonnen met het zingen voor zeven dronkenmatrozen in het buurtcafé daar in de haven. Ook in Gro ningen timmeren veel bands aan de weg . Sommige gedoemd om te mislukken, an dere klaar voor hun doorbraak. De staking brak, na koortsachtig overleg van de or met de aanwezige directieleden, op dat moment niet uit. Hoofddirecteur Van den Hoek liet weten morgen ‘ spijkers met koppen te willen slaan ’. Daarop vroeg de or de boze chauffeurs om hun actie ten minste een etmaal op te schorten. Bij het sluiten van deze editie was niet zeker of de staking daarmee voor vandaag was afge wend. Zo kunnen handvatten worden gewis seld en is van een kookpan in een hand omdraai een steelpan te maken. De pan nen hebben bovendien een afgietopening, waarbij de deksels met een draaibeweging kunnen worden vergrendeld, zodat afgie ten van bijvoorbeeld de aardappels een fluitje van een cent is. woordvoerster speelde de organisatie al lan ger met het idee om op een dag jeugdboeken als treinkaartje te laten fungeren, maar wer den pas onlangs de puntjes op de i gezet .

12

En het team van Artoni maakt geen koord jes aan de jassen, want dan kunnen de kids blijven hangen aan de glijbaan. We heb ben ooit geprobeerd een onderbroek te ontwerpen voor een volwassen man. Dat heeft heel wat voeten in de aarde gehad. Daarom beperken we ons maar tot kinder kleding. Maar een verbreding van de lijnen met nachtgoed, schoenen en ondergoed zullen we nog wel in de villa gaan verko pen. Wat u kunt doen om ons en de gehandi captensport te helpen? U kunt met uw vereniging deelnemen aan de collecte week of mogelijk zelf een actie op touw zetten . Daar kunnen wij u bij helpen. Een andere optie is de KICI kledingcontainer, dan steunt u zelfs drie doelen: Fonds Ge handicaptensport, uw eigen club én het milieu. westerhaar – De stichting Avond 4 Daag se Westerhaar heeft maandagavond het spits afgebeten met de eerste avondvierdaagse in Twenterand.

Reizigers kunnen op twee manieren naar China; georganiseerd of op eigen houtje . Omdat het soms niet gemakkelijk is om een keuze te maken tussen de vele reis bureaus die reizen naar China aanbieden, hebben we een handig overzicht geplaatst met de betere reisbureaus met (rond)rei zen naar China. ‘Ervaring’ is een woord waar je moeilijk mee uit de voeten kunt. Natuurlijk; het begrip en de inhoud van het woord zijn duidelijk, maar hoe doe je ervaring op zon der op de werkvloer te staan en vaak mag je de werkvloer niet op zonder ervaring. Druk weekend voor de boeg Er staat ons een druk weekend te wachten op de snelwegen in ons land. Niet alleen start de zomervakantie in de regio zuid voor 800.000 mensen, ook vinden er ver schillende evenementen en werkzaamhe den plaats waardoor er vertraging zal ont staan.

Het dienstenchequessysteem zoals België dat kent zou in Nederland voor zo’n 228.000 banen kunnen zorgen. Dat staat in het rapport dat PwC maandag naar buiten bracht. Er kleven echter nogal wat haken en ogen aan dit systeem en ook op het succes ervan bij onze zuiderburen valt wat af te dingen.

amsterdam (anp) – Op de redac ties van dagbladen worden woensdag avond alle zeilen bijgezet om te zor gen dat de kranten donderdagochtend op tijd én gevuld met het laatste WK nieuws op de mat vallen.

13

I

Wat betekent deze uitdrukking?

1 Aan de weg timmeren.

 a Details in orde maken.  b Concurrenten tegenwerken.  c Carrière maken. 2 Nog heel wat voor de boeg hebben.  a Veel te doen krijgen.  b Veel capaciteiten hebben.  c Veel tegenstanders hebben.

3 Aan de slag gaan.

 a Een andere richting nemen.  b Met het werk beginnen.  c Het werk afmaken.

4 Alle zeilen bijzetten.

 a Iedere mogelijkheid benutten.  b Plannen helemaal veranderen.  c Veel reclame maken.

II

Kies de goede uitdrukking. 1 Het is praktisch om mee te werken.  a Je kunt ermee uit de voeten.  b Je zet iets op touw.  c Er zitten veel haken en ogen aan. 2 Er zijn veel startproblemen.  a Je zet het op poten.  b Het heeft heel wat voeten in de aarde.  c Je krijgt het onder de knie.

3 Je begint als eerste met iets nieuws.  a Je timmert aan de weg.  b Je zet de puntjes op de i.  c Je bijt het spits af.

14

III

Welke uitdrukking past in deze situatie? 1 ‘Heeft Carla die boeken besteld? Heeft ze dat vooraf overlegd met haar collega’s?’ ‘Nee, ze heeft het niet overlegd. Ze heeft:

 a het spits afgebeten.’  b alle zeilen bijgezet.’  c het op eigen houtje gedaan.’

2 ‘Wat zijn jullie al lang bezig met het verbouwen van jullie huis!’ ‘Ja, maar we zijn nu bijna klaar. We moeten:  a het alleen nog op touw zetten.’  b alleen nog de puntjes op de i zetten.’  c alleen nog maar spijkers met koppen slaan.’

IV Gebruik in de volgende situatie een uitdrukking. Gebruik daarbij het woord dat tussen haakjes staat. 1 ‘Dus je wilt je abonnement opzeggen? Dan hoef je alleen maar naar de ledenservice te bellen. Dat is …’ ( fluitje )

2 ‘Ik ben een eigen snackbar begonnen. Ik dacht dat het een kwestie was van een ruimte huren en starten. Nou, dat viel tegen! Daar …’ ( haken )

3 ‘We willen geld inzamelen voor een nieuwe muziekinstallatie voor het buurthuis. We hebben allerlei activiteiten bedacht. We hebben bijvoor beeld een rommelmarkt …’ ( touw )

4 ‘Het was niet zo gemakkelijk om het huurcontract op mijn naam te laten zetten. Dat had …’ ( voeten )

5 ‘Ik vind grammatica lastig als de regels in woorden beschreven zijn. Ik heb liever schema’s. Daar kan ik …’ ( voeten )

6 ‘Alle boeken en opdrachten voor de volgende les liggen klaar. Dat vind ik prettig voor de studenten die vroeg komen. Die kunnen dan …’ ( slag )

15

7 ‘Joanna heeft in haar eigen land geneeskunde gestudeerd. Voordat ze in Nederland kan gaan werken, moet ze een taalexamen afleggen en mis schien nog een jaar studeren en stage lopen. Ze heeft …’ ( boeg ) 8 ‘Martha wil volgens mij veel bereiken in de politiek. Ze is secretaris van een politieke partij, ze zit in een bewonerscommissie en nu gaat ze ook nog meedoen aan een tv-programma over politiek. Ze …’ ( timmeren ) V Reageer en gebruik daarbij een uitdrukking. 1 ‘Je vertelde dat je een internetbedrijf hebt. Vertel eens, heb je het bedrijf van iemand anders overgenomen?’ ‘Nee, ik heb het zelf …’ 2 ‘Dit is de laatste vergadering over de organisatie van het feest. Vanmiddag moeten we besluiten wat we gaan doen en wie het regelt.’ ‘Ja, we moeten …’

3 ‘Hoe gaat het met je cursus Nederlands?’ ‘Prima, hoor. Maar die vreselijke “schr”. Ik kan die klank …’

4 ‘Dit project moet voor vrijdag afgerond zijn. Jullie weten dat er nog veel werk voor gedaan moet worden. Dus we moeten deze week allemaal een paar avonden overwerken, en we werken alleen maar aan dit project.’ ‘Met andere woorden: om het voor vrijdag af te ronden, moeten we …’

5 ‘Wanneer beginnen we met de spreekbeurten?’ ‘Volgende week. Wie wil er beginnen? Wie …?’

6 ‘U zegt dat deze cursus autotechniek bedoeld is voor mensen die al een opleiding in die richting hebben gehad. Wat gebeurt er dan nog tijdens die cursus? Wat leren we?’ ‘Het gaat niet meer om de algemene dingen. We …’ 7 ‘Toen je ging studeren, wie hielp je toen met het aanvragen van een beurs, de inschrijving, het zoeken van een kamer enzovoort?’ ‘Niemand. Ik …’

16

Slotopdracht: Lees de fragmenten aan het begin van het hoofdstuk nog een keer en ga na of je de tekst beter begrijpt.

17

Op de valreep Vooropdracht: In al deze fragmenten staat – in vette letters – een uitdrukking. Lees de fragmen ten en kijk of je met behulp van de context achter de betekenis van de uitdrukking kunt komen. 2

Was de inzet van undercoveragenten te gen De V. juist of niet, met de kans dat zijn proces stukloopt? De belangen zijn groot, de rechtbank gaat daarom niet over één nacht ijs en neemt tot 10 januari de tijd. Op het moment dat het gordijn openging, zat de stemming er meteen in. Op het po dium stond het Groot Nederlands Tra nenkoor, 150 mannen en één vrouw sterk, samengesteld uit shantykoren uit de noor delijke provincies. En Diep Triest liet er onder aanvoering van zanger Theo Dries sen geen gras over groeien en viel met de deur in huis . Manuela werd uit volle borst meegezongen en het publiek liet zich als of het gedresseerd was gewillig in de hurk houding zetten. Van onze sportredactie wolvega – Gronitas bleef ook na zes wed strijden in de eerste klasse zonder neder laag, al was het gistermiddag kantje boord in en tegen Wolvega. Twee minuten voor het einde schoot Jack Kuper de bevrijdende gelijkmaker achter de Friese doelman. Eerste klasse (zon)

Maneges puilen uit van de meisjes met een handtekening van dressuurkampioen Anky van Grunsven op het T-shirt. Stads mensen vinden dat er een paard bij hoort. Er zijn al boeren die hun vee wegdoen en gaan leven van stallenverhuur. ‘De maneges en buitenbakken schieten als paddenstoelen uit de grond ’, zegt T. Bult van de gemeente Beemster, op een half uur rijden van Amsterdam. Andere platte landsgemeenten bevestigen de trend. Maar leugens zijn schering en inslag in het sociale leven en ook zelfbedrog is een veelgebruikte overlevingsstrategie. Onze slachtoffercultuur werkt dat misschien wel in de hand.

Beide subtoppers bleken gisteren goed aan elkaar gewaagd. Er ontspon zich een boei end duel waarin de openingstreffer aan bei de kanten kon vallen.

18

Dus Angelique, (zeg maar Ans), een frisse vrouw van 50 met tijgerlegging en roest vrijstalen permanent, begreep algauw dat ze aan mij een makkelijke had. Na een paar schijnbewegingen met een doekje ging ze aan de keukentafel zitten roken. Om de haverklap nam ze twee weken vakan tie, dan ging ze van mijn geld naar de Ga lapagos-eilanden of Costa Rica. Gelukkig bleef ze op een bepaald moment hangen aan een overjarige beachboy en kwam niet meer terug. In de wintermaanden staat Meijer dage lijks voor dag en dauw in zijn kraam om beslag te mengen, appels te schillen en bollen te bakken. ‘Mensen verkijken zich er snel op hoeveel er bij het maken van een oliebol komt kijken’, zegt hij. ‘Het is een echt beroep.’ Kunstrijden op de schaats in zwart-wit en dat keken we dan bij mijn broer en schoonzus die een straat verderop bij ons in Farmsum woonden. Het is vooral mijn schoonzus die voor dat kijkplezier zorgde. Zij was vooruitstrevend en overal als de kippen bij . Ze had als eerste een wasma chine en ook als eerste een tv. En dan ke ken we dus naar Sjoukje. Even snel boodschappen doen, thuis brengen, jongste schone kleding aantrek ken, en terug naar school rennen. Op ons dooie akkertje naar huis (moet wel, want oudste blijft bij elke mier en bloem stil staan om uit te roepen hoe mooi hij het wel niet vindt).

Hurkend in de Oost-Duitse modder; ge wapend met pincet en vergrootglas, zoe ken naar de juiste zaadjes. De Poolse wa teren trotseren omdat het pendelbootje met de noorderzon vertrokken is. Het leven van een plantenecoloog gaat niet over rozen. Tweehonderd bevlogen biolo gen vierden het veertigjarig jubileum van plantenecologie. Het Haagse schooltje met tweehonderd leerlingen is, mede door de kleine klassen, een populaire school. Wie zijn kind niet tij dig – als het 2,5 is – op de wachtlijst laat zetten, vist achter het net . ‘Ouders die onze school komen bezoeken, zijn onder de indruk van wat we te bieden hebben.’ De drieduizend liters bier waren al be steld, het programma voor de lustrum week helemaal klaar. Iedereen van de Amsterdamse Studentenvereniging Leeu wenburg (ASVL) stond te popelen de deu ren van sociëteit De Lax voorafgaand aan het vijftienjarig lustrum weer te openen. Nu wordt de heropening vanwege ‘veilig heidsredenen’ toch tegengehouden. Rijkswaterstaat schuift de verbreding van de A15 tussen Papendrecht en Gorin chem, van twee- naar driebaans, op de lange baan . Reden voor het uitstel is dat er niet voldoende geld beschikbaar is. Lustrum ASVL op de valreep toch niet in eigen sociëteit

19

I

Wat betekent deze uitdrukking? 1 Als paddenstoelen uit de grond schieten.  a Niet meer te controleren.  b Plotseling overal tevoorschijn komen.  c Te snel groeien.

2 Achter het net vissen.

 a Niet capabel zijn.  b Onwettige dingen doen.  c Te laat zijn.

3 Met de noorderzon vertrekken.  a Verdwijnen zonder dat iemand het merkt.  b Voor altijd afscheid nemen.  c Op staande voet ontslagen worden. 4 Met de deur in huis vallen.  a Meteen vertellen waar het over gaat.  b Vaak bij iemand op bezoek komen.  c Onhandig zijn.

5 Op de valreep.  a Te laat.

 b Net op tijd.  c Veel te vroeg.

II

Je ziet steeds drie uitdrukkingen. Twee daarvan hebben ongeveer dezelfde betekenis. Welke hoort er niet bij? 1  a Er als de kippen bij zijn.  b Voor dag en dauw opstaan.  c Er geen gras over laten groeien.

2  a Op zijn dooie akkertje.  b Om de haverklap.  c Dat is schering en inslag.

20

3  a Iets op poten zetten.

 b Iets op eigen houtje doen.  c Iets op touw zetten.

III

Welke uitdrukking past in deze situatie? 1 ‘Wanneer begin je met je studie?’ ‘Ik weet het nog niet precies. Voorlopig in ieder geval niet;  a ik doe het op mijn dooie akkertje.’  b ik ga niet over één nacht ijs.’  c ik heb het op de lange baan geschoven.’

2 ‘Ik zei dat ik wel een keer op haar kinderen wilde passen. Toen belde ze ’s avonds al wanneer dat kon.’ ‘Dat is snel,  a die zette de puntjes op de i!’  b die liet er geen gras over groeien!’  c die timmerde aan de weg!’ 3 ‘Die auto reed door het rode licht! Gelukkig kon ik nog net remmen!  a Het was kantje boord.’  b Het was een fluitje van een cent.’  c Het spits was afgebeten.’ IV Gebruik in de volgende situatie een uitdrukking. Gebruik daarbij het woord (of een vervoeging ervan) dat tussen haakjes staat. 1 ‘Er waren nog een paar plaatsen vrij voor de film. Net toen ik aan de beurt was, was alles uitverkocht, dus …’ ( vissen )

2 ‘Vind jij het ook zo erg, al die grote drogisterijen in de stad?’ ‘Ja, ongelooflijk, ze …’ ( paddenstoelen )

3 ‘Heb je al gezien dat die boekhandel op de Korenmarkt opheffingsuitver koop heeft en alles met vijftig procent korting verkoopt?’ ‘Ja, het is er razend druk, als je nog wat wilt kopen, moet je …’ ( kippen )

4 ‘Wordt er bij jou in de straat momenteel ook zoveel ingebroken?’ ‘Ja, ook bij ons …’ ( schering )

21

5 ‘En ben je geslaagd voor je examen?’ ‘Ja, het is gelukt, hoewel …’ ( kantje )

6 ‘Dat lijkt me een moeilijke beslissing voor de directie.’ ‘Nou ja, ze zullen ook …’ ( nacht )

7 ‘Hoi Marjan, heb je gehoord dat ze bij Zaza een cursus buikdansen gaan geven?’ ‘Leuk! Ik ga me vanmiddag meteen inschrijven!’ ‘Nou, jij …’ ( gras )

V Reageer en gebruik daarbij een uitdrukking. 1 ‘Dit is al de derde keer dit jaar dat ik zo verkouden ben.’ ‘Jij ook al? Ik ben ook …’

2 ‘Weet jij eigenlijk waar Alex gebleven is? Woont hij hier nog wel?’ ‘Niemand weet waar hij momenteel woont, hij is …’

3 ‘Hoi Brad, sorry dat ik … Zou ik jouw auto een uurtje mogen lenen?’

4 ‘Heb je de trein vrijdag eigenlijk nog gehaald?’ ‘Ja, ik heb hem gehaald maar …’

5 ‘Ik dacht dat je het weekend weg zou gaan?’ ‘Ja, dat doe ik ook, maar ik ben nog wat spullen aan het inpakken. Ik heb alle tijd, ik doe …’ 6 ‘Ik ga maar vroeg naar bed. Ik moet morgen al om 8.30 uur in Enschede zijn, en dat is toch minstens twee uur met de auto.’ ‘Dus je moet …’ 7 ‘Jullie zouden volgende maand toch verhuizen?’ ‘Ja, dat was ook de bedoeling maar voorlopig …’ Het gaat namelijk niet zo goed met het bedrijf waar Carlos werkt, dus we wachten het eerst een poosje af.’

22

Slotopdracht: Lees de fragmenten aan het begin van het hoofdstuk nog een keer en ga na of je de tekst beter begrijpt.

23

Het ijs breken Vooropdracht: In al deze fragmenten staat – in vette letters – een uitdrukking. Lees de fragmen ten en kijk of je met behulp van de context achter de betekenis van de uitdrukking kunt komen. 3

‘Het gaat in onze muziek vaak over men sen die iets onzegbaars met zich meesle pen’, vertelt Ferry Heyne in de korte do cumentaire die de KRO-televisie onlangs uitzond over Heynes groep De Kift. Daar mee sloeg de zanger, gitarist en koperbla zer – doorgaans in interviews geen man van erg veel woorden – de spijker op z’n kop . De Kift verklankt op unieke wijze een gemoedstoestand die in de Nederlandse taal doorgaans niet uitgedrukt wordt, be halve dan misschien met leenwoorden van onze buren zoals ‘Weltschmerz’ of ‘spleen’. Justitie in België denkt over aanwijzingen te beschikken dat S. ook Nathalie Geijsbregts ontvoerde en vermoordde. Meteen na de verdwijning van het Belgische meisje werd hij voor het eerst over de zaak aan de tand gevoeld . De trucker kon zijn Leuvense on dervragers er aan de hand van zijn tacho graafschijf en vrachtbrieven van overtuigen dat hij onschuldig was. Hij was te veel uit op eigen succes en zag in zijn overmoed spelers over het hoofd die er vaak veel beter voor stonden. En één keer een lob van afstand kan nog, maar twee of drie keer is een beetje te veel van het goede, zeker als de doelpogingen geen resultaat opleveren.

Het wollige taalgebruik heeft een duidelij ke functie. De aanwezigen krijgen het ge voel dat zij belangrijk zijn en niet zomaar voor een paar ton op de loonlijst staan. Probleem is echter dat er voor de gewone ziel vaak geen touw aan vast te knopen is. Er wordt gesproken over win-winsituaties, business-to-business, synergie en bench mark. Uit uw vraag maken wij echter op dat de boer weet van wie het stukje grond is. Twij felt u als eigenaar, praat dan met de boer over deze kwestie. Mocht blijken dat uw buurman duidelijk weet dat het uw grond is, dan is er niets aan de hand en hoeft u geen maatregelen te nemen. Heeft u na een gesprek toch nog twijfels, stuur uw buurman dan een aangeteken de brief waarin u de situatie duidelijk uit de doeken doet . Neem in de brief de ka dastrale gegevens op. Maak een kopie van de brief. Dit is een tijdige ‘maatregel’, om ruzie in de toekomst te voorkomen. Niet de docenten en onderzoekers die, zo zou je denken, toch de kern van de uni versiteit uitmaken, maar de bestuurders en hun ambtenaren voeren het hoogste woord in dit debat over poen en macht.

24

‘Maar toen ik het welletjes vond, bukte ik om de zoveelste klap te ontwijken. In plaats van tegen mijn hoofd sloeg ze met haar vlakke hand tegen een kast die ach ter me stond. Door die slag sprong het vel op de rug van haar hand. Het begon met een te bloeden. Ze rende de straat op en schreeuwde: “Kijk eens wat hij me heeft aangedaan!” En dat terwijl ik haar werke lijk nooit met één vinger heb aangeraakt.’ Het was voor Dick de druppel die de em mer deed overlopen . Hij vroeg echtschei ding aan en is alweer een aantal jaren ge lukkig hertrouwd. groningen – Twee inbrekers (18 en 23 jaar) probeerden de politie op de mouw te spelden dat ze hoge nood hadden en daarom probeerden een deur van een café aan het A-Kerkhof open te breken. Getui gen zagen de mannen bezig en belden de politie. Beide heren verklaarden op zoek te zijn naar een toilet. Agenten konden vrij snel constateren dat het om een smoes ging. Het bleek dat een van beide mannen enkele tientallen meters verderop woont, hetgeen het toch uiterst onwaarschijnlijk maakte dat hij in een café moest inbreken om zijn blaas te ledigen. Tros Radar heeft de vloer aangeveegd met Fix-it Pro, de krasverwijderaar waar mee krassen in de autolak verdwijnen. De conclusie: ‘In geen enkele van de praktijk tests lukt het hun echter om het wonder baarlijke resultaat uit de verkoopvideo te reproduceren. Je blijft de kras zien, ook dat de stift er een laagje overheen aanbrengt. Bovendien was je het er zo vanaf’, zo is het oordeel. ‘De Fix it Pro? Weggegooid geld.’

Maandagochtendtrainers worden uitge nodigd om voortaan om 9.00 uur aanwe zig te zijn bij de introductiesessie om zo doende de cursisten te ontmoeten en het ijs te doen breken . Vanzelfsprekend wordt deze tijd gewoon vergoed. Nog tot zondag kunnen mensen hun wa pens straffeloos inleveren. De vangst tot nu toe valt Aten niet tegen. ‘We hadden echt niet verwacht dat doorgewinterde criminelen met hun wapens op de prop pen zouden komen .’ Harm: ‘In de rouw na zelfdoding zit zo veel ambivalentie, woede en verdriet. Het is een rouw met veel boosheid, vloeken en vragen als “waarom”. Gesprekken met lotgenoten kunnen helpen om de realiteit van het probleem onder ogen te zien .’ Voorhuis ging op de rechte stukken vaak over de middenlijn. Dat mag sinds deze zomer niet meer van de internationale schaatsunie. ‘Het ergste is dat ik helemaal niets in de gaten had ’, aldus Voorhuis na afloop. ‘Als je aan het rijden bent, heb je het echt niet door. Je bent zo geconcentreerd.’ ‘We hebben weer een mooi deelnemers veld,’ benadrukt Jantienus Warners, ‘mede door de zware regenval van de laatste da gen krijgen ze een loodzwaar parcours voor de kiezen . Negentig procent van het parcours is gelukkig te berijden met de fiets, daarnaast worden drie, vier looppas sages ingepast. De lengte is afhankelijk van de regen die al dan niet gaat vallen in de komende dagen.’

25

I

Wat betekent deze uitdrukking? 1 Er is geen touw aan vast te knopen.

 a Het is lastig voor elkaar te krijgen.  b Het is moeilijk om mee te beginnen.  c Er is niets van te begrijpen. 2 De spijker op de kop slaan.  a Precies zeggen waar het om gaat.  b Iets pijnlijks zeggen.  c Iets moeilijks goed doen. 3 De druppel die de emmer doet overlopen.  a Een teken om te starten.  b Iets waardoor de situatie echt te erg wordt.  c Te veel werk dat je nog moet doen.

4 Iemand iets op de mouw spelden.  a Iemand met iets helpen.  b Iemand iets wijsmaken.  c Iemand benadelen.

II

Kies de goede uitdrukking.

1 Iets doorhebben.

 a Iets onder ogen zien.  b Met iets op de proppen komen.  c Iets in de gaten hebben. 2 Iemand stevig ondervragen.  a Het hoogste woord hebben.  b Iemand aan de tand voelen.  c De vloer met iemand aanvegen.

3 Iets uitleggen.

 a Iets uit de doeken doen.  b Iets voor je kiezen krijgen.  c Iets over het hoofd zien.

26